भरतविक्रम ढकाल
नेपालमा निजी विद्यालयप्रतिको आकर्षण बढ्दो छ। उनीहरूले दिने गुणस्तरीय शिक्षाका कारण अभिभावकहरूमा यसरी आकर्षण बढेको हो। यद्यपि,सरकारी विद्यालयले पनि आफूलाई समय सापेक्ष रूपान्तरण गरिरहेका छन्। अझै पनि निजी विद्यालयको स्तरमा पुर्याउन गर्नुपर्ने धेरै काम बाँकी छन्। शैक्षिक समानताका निम्ति विभिन्न समयमा आवाज उठाइएको छ। यो आवाजलाई सरकारले नै सम्बोधन गर्ने हो तर सरकारले यस विषयमा गर्नुपर्ने काम गरिसकेको छैन। सरकारी विद्यालयका शिक्षकको योग्यता, क्षमता र सुविधा भएर पनि उनीहरूलाई सोही अनुरुप गुणस्तरीय शिक्षाका निम्ति थप उत्तरदायी बनाउन सकेको छैन।
यसरी नेपालको शैक्षिक परिदृश्य हेर्दा निजी विद्यालयहरू कुनै वैकल्पिक संस्था मात्र होइनन्, आजको दिनमा तिनीहरू गुणस्तर शिक्षा प्रदान गर्ने मूल स्रोत बन्न पुगेका छन्। सरकारी विद्यालयहरूमा भौतिक, व्यवस्थापकीय र गुणस्तरीय सीमितताबीच निजी विद्यालयहरूले हजारौं विद्यार्थीको भविष्य निर्माणमा सशक्त भूमिका निर्वाह गरेका छन्।
सन् १९८० को दशकमा सुरु भएको निजी विद्यालयको यात्रा २०४६ सालको लोकतान्त्रिक परिवर्तनपछि त झन तीव्र गतिमा अगाडि बढ्यो। सुरुमा केही अभिभावक र शिक्षाप्रेमीले सुरु गरेका विद्यालयहरू आज देशभरका लाखौं विद्यार्थीलाई गुणस्तर शिक्षा दिइरहेका छन्। काठमाडौंको आदर्श, लिटिल एञ्जेल्स, ग्रीनल्याण्ड जस्ता विद्यालयहरूसँगै चितवन, पोखरा, धरान, नेपालगञ्ज हुँदै गाउँसम्म निजी विद्यालयहरूको सञ्जाल विस्तार भइसकेको छ।
हाल नेपालको शिक्षामा निजी क्षेत्रको योगदान आँकडामा हेर्दा पनि प्रभावशाली छ। आज देशभर करिब १० हजार भन्दा बढी निजी विद्यालय सञ्चालनमा छन्, जसमा २० लाखभन्दा बढी विद्यार्थी अध्ययनरत छन्। यिनले २ लाखभन्दा बढी शिक्षक, कर्मचारीलाई रोजगारी दिएका छन् । यसरी हेर्दा निजी विद्यालयहरू केवल शिक्षा संस्थान मात्र होइनन्, रोजगार सिर्जना गर्ने आर्थिक संरचनाहरू पनि बनेका छन् ।
गुणस्तर शिक्षाको कुरामा निजी विद्यालयहरू अग्रपंक्तिमा छन्। शिक्षकमाथिको अनुशासन, विद्यार्थीको मूल्याङ्कन, प्रविधिको प्रयोग, समयको कदर, भाषा सीप विकास आदि पक्षमा उनीहरूको योगदान असाधारण छ। विशेषगरी कोभिडको समयमा अनलाइन शिक्षाको तत्कालिक सुरुआत गरेर उनीहरूले फेरि एकपटक आफ्नो लचिलो क्षमता देखाए। यिनले सरकारी विद्यालयहरूलाई पनि प्रविधिमैत्री बन्न प्रेरित गरेका छन्।
सिर्जनशीलता र सह–पाठ्यक्रममा समेत निजी विद्यालयहरू सशक्त छन्। विद्यार्थीहरूलाई वक्तृत्व, चित्रकला, नृत्य, विज्ञान प्रदर्शनी, सामाजिक सेवा, खेलकुद, सांगीतिक प्रतिस्पर्धा जस्ता गतिविधिमा सहभागी गराउने अभ्यास आज अधिकांश निजी विद्यालयमा व्याप्त छ। यसले बालबालिकाको आत्मविश्वास र नेतृत्व विकासमा ठूलो मद्दत पुर्याएको छ।
रोजगारी सिर्जनाको दृष्टिले पनि निजी विद्यालयहरू सशक्त नमुना बनेका छन् । शिक्षकहरूका लागि उनीहरूले कैयाैँ अवसर सिर्जना गरेका छन् भने, यातायात, होस्टल, प्रशासन, आइ.टी (IT) सेवा, सुरक्षा लगायतका क्षेत्रमा पनि सीधा वा अप्रत्यक्ष रोजगारी दिएका छन्। कतिपय विद्यालयले स्थानीय समुदायका लागि पनि आर्थिक गतिशीलता ल्याएका छन्।
अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भमा हेर्ने हो भने, भारतको सी.बि.एस.इ (CBSE), आइ.सी.एस.इ (ICSE) बोर्डका निजी विद्यालयहरूले उच्च शिक्षाका लागि देश–विदेश पठाउने मुख्य स्रोत बनेका छन्। सिंगापुरले EduTech को प्रयोगमा निजी साझेदारीलाई प्राथमिकता दिएको छ भने, फिनल्याण्डमा निजी विद्यालयहरूलाई पारदर्शी अनुदान प्रणालीद्वारा उत्कृष्ट बनाइएको छ। यी उदाहरणहरूले देखाउँछन् — शिक्षा क्षेत्रमा निजी साझेदारी विकासशील देशहरूका लागि आवश्यकताजस्तै हो।
यसका बाबजुद केही आलोचना पनि छन्। शुल्क संरचना प्रष्ट नभएको, व्यापारिक मानसिकता बढ्दो रहेको, निम्न वर्गका लागि पहुँच अप्ठ्यारो हुने जस्ता गुनासाहरू सार्वजनिक रूपमा उठाइएका छन्। तर यसको समाधान नीतिगत सुधार, पारदर्शी नियम, र अभिभावक–विद्यालय संवादद्वारा सम्भव छ।
निष्कर्षमा, निजी विद्यालयहरू राज्यको विकल्प होइनन्, राज्यका लागि उत्प्रेरक शक्ति हुन्। राज्य र निजी क्षेत्रको सहकार्यले मात्र नेपालजस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रले सबै बालबालिकालाई समान गुणस्तरको शिक्षा दिन सक्छ। अभिभावक, सरकार, सञ्चारमाध्यम र नीति निर्माताहरूले निजी विद्यालयको भूमिका यथार्थपरक रूपमा मूल्यांकन गर्नु आजको आवश्यकता हो।
शिक्षा परिवर्तनको लागि सहकार्य अपरिहार्य छ — निजी र सार्वजनिक दुवै क्षेत्रको साझा योगदानले मात्र समुन्नत नेपाल निर्माण सम्भव छ। यसका निम्ति समाजका सबै पक्ष लाग्नुपर्छ। सरकारले निजी शिक्षण संस्थाले सरकारी विद्यालय सरहकै व्यवहार गरेर हेर्ने र गर्ने व्यवहारमा एकरुपता ल्याउन आवश्यक छ। यस्तो गर्न सक्ने हो भने नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय शैक्षिक अध्ययन स्थल बन्न सक्दछ। साथमा, देशले निकै ठूलो लाभ प्राप्त गर्न सक्दछ।
