– भरत विक्रम ढकाल
नेपालको अर्थतन्त्र हाल गहिरो संक्रमणकालीन चरणमा छ । राजनीतिक अस्थिरता, वैदेशिक रोजगारमा निर्भरता, आयातमुखी बजार संरचना र सरकारको ढिलो निर्णय क्षमताले गर्दा मुलुकको आर्थिक स्वास्थ्य कमजोर हुँदै गएको देखिन्छ । तर, यिनै समस्याभित्र सम्भावनाका ढोका पनि खुला छन् – कृषि, पर्यटन, जलस्रोत, र श्रमशक्ति जस्ता क्षेत्रहरू सही व्यवस्थापन गरिएमा आर्थिक सशक्तिकरण सम्भव छ ।
हालको आर्थिक संकेतकहरू
- GDP (सकल गार्हस्थ उत्पादन): नेपालको हालको GDP वृद्धिदर ४% भन्दा तल झरेको छ (२०२४/२५को प्रारम्भिक तथ्याङ्क अनुसार)।
प्रमुख योगदानकर्ता क्षेत्रहरू:
- सेवा क्षेत्र – ५४%
- कृषि – २५%
- उद्योग – २१%
- विदेशी मुद्रा सञ्चिति: वृद्धि देखिएको छ (विशेषतः रेमिट्यान्सका कारण), तर निर्यात कमजोर हुँदा दीर्घकालीन असन्तुलनको जोखिम।
- महँगी (Inflation): उपभोक्ता मूल्य वृद्धि दर औसत ७–८% को हाराहारीमा छ । खाद्य सामग्री, इन्धन र आयातमा निर्भर वस्तुहरूको मूल्यवृद्धिले सर्वसाधारणको जीवनस्तरमा असर पारेको छ ।
- बेरोजगारी : अनुमानित ११% बेरोजगारी दर (तर आधिकारिक तथ्याङ्क अस्पष्ट), युवा जनसंख्या वैदेशिक रोजगारतर्फ आकर्षित ।
रेमिट्यान्सको प्रभाव
– कुल विदेशी मुद्राको ६०% भन्दा बढी योगदान रेमिट्यान्सबाट ।
– सकारात्मक पक्ष : उपभोग क्षमतामा वृद्धि, गाउँघरको आय–स्रोत विस्तार ।
– नकारात्मक पक्ष : उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानीको अभाव, देशको श्रमशक्ति निर्यात ।
उत्पादनशील क्षेत्रको अवस्था
- कृषि : आधाभन्दा बढी जनसंख्या कृषि क्षेत्रमै संलग्न छ । तर, व्यवसायिकता कमजोर, आयातित बिउविजन, मल अभाव, बजारको अस्थिरता ।
- उद्योग : ऊर्जा आपूर्ति सुधार भए पनि लगानीमैत्री वातावरण अभाव । निर्यात गर्ने वस्तुहरूको उत्पादन घट्दो ।
- निर्माण र पूर्वाधार: बजेट खर्च सुस्त, सार्वजनिक आयोजनामा ढिलाइ ।
सरकारको नीति र चुनौतीहरू
– राजस्व संकलनमा कमी : आयात घट्दा भन्सार र कर संकलन घटेको ।
– अन्तर्राष्ट्रिय ऋण निर्भरता बढ्दो : विकास खर्च पुरा गर्न विदेशी सहायता वा ऋणमा निर्भरता ।
– ढिलासुस्त कार्यान्वयन : बजेट घोषणा हुन्छ, कार्यान्वयन हुँदैन – यो प्रमुख कमजोरी ।
सम्भावना र अवसर
- ऊर्जा निर्यात (जलविद्युत) : भारत र बङ्गलादेशतर्फ ऊर्जा निर्यात गर्ने प्रचुर सम्भावना ।
- आन्तरिक पर्यटन : बागलुङदेखि ताप्लेजुङसम्म अपार सम्भावना, ‘गन्तव्य नेपाल’ अभियान विस्तार गर्न सकिने ।
- कृषि व्यवसायीकरण : Contract farming, Agro-processing, Export-oriented production मा केन्द्रित हुन सकिने ।
- आईटी र डिजिटल अर्थतन्त्र : डिजिटल सेवा, आउटसोर्सिङ, Freelancing जस्ता आधुनिक माध्यमबाट नयाँ रोजगारी सिर्जना ।
नेपालको अर्थतन्त्र अहिले “जीवनधारामा टिकेको” अवस्थामा छ, जसको मुख्य इन्धन रेमिट्यान्स हो । आयातमुखी अर्थतन्त्र, बेरोजगारी, सुस्त नीति कार्यान्वयन, र निजी क्षेत्रको निरुत्साहजनक अवस्था समस्याका मुख्य कारक हुन् । तर आशा मरेको छैन । प्राकृतिक स्रोत, श्रमशक्ति, भूगोल, युवाशक्ति र प्रविधि–युगको सम्भावनाहरू छरिएको छ । यदि सरकार, निजी क्षेत्र, र नागरिक सबै मिलेर दीर्घकालीन रणनीति अपनाउने हो भने, नेपालको अर्थतन्त्र आत्मनिर्भर र दिगो बन्ने दिशातर्फ अग्रसर हुन सक्छ ।
